Na Mwandishi Wetu, Dar es Salaam
AWALI ilikuwa ni lahaja ya kisiwa isiyoeleweka ya lugha ya Kibantu barani Afrika, lakini sasa Kiswahili kimebadilika na kuwa lugha inayotambulika zaidi barani Afrika. Inalingana na lugha chache za ulimwengu ambazo zinajivunia zaidi ya watumiaji milioni 200.
Katika kipindi cha milenia mbili za ukuaji wa Kiswahili na kubadilika, waundaji wa hadithi hii wahamiaji kutoka Bara la Afrika, wafanyabiashara kutoka Asia, wakaaji Waarabu na Wazungu, walowezi wa Kizungu na Wahindi, watawala wa kikoloni, na watu kutoka mataifa mbalimbali ya baada ya ukoloni wametumia Kiswahili na kukirekebisha ili kieleweke kwa manufaa yao wenyewe.
Wamekichukua kokote walikokwenda magharibi. Eneo la Afrika linalozungumza Kiswahili sasa linaenea kuvuka theluthi kamili ya bara kutoka kusini hadi kaskazini na kugusa pwani ya pili, inayokatiza katikati ya kitovu cha Afrika.
Asili: Ardhi za kihistoria za Waswahili ziko kwenye eneo la Bahari ya Hindi la Afrika Mashariki. Msururu wa kilomita 2,500 wa miji ya pwani kutoka Mogadishu nchini Somalia hadi Sofala nchini Msumbiji pamoja na visiwa vya mbali ya pwani kama vile Comoro na Ushelisheli.
Eneo hili la pwani kwa muda mrefu limetumika kama njia panda ya kimataifa ya biashara na harakati za binadamu. Watu kutoka matabaka mbalimbali na kutoka maeneo yaliyotawanyika kama vile Indonesia, Uajemi, Maziwa Makuu ya Afrika, Marekani na Ulaya wote walikutana. Wawindaji, wafugaji na wakulima walichanganyika na wafanyabiashara na wakazi wa mijini.
Waafrika waliojitolea kwa mababu zao na roho za nchi zao walikutana na Waislamu, Wahindu, Wakatoliki wa Ureno na Waanglikana wa Uingereza. Wafanyakazi (miongoni mwao watumwa, wapagazi na vibarua), askari, watawala na wanadiplomasia walichanganywa pamoja kutoka siku za kale. Yeyote aliyekwenda katika malisho ya Afrika Mashariki angeweza kuchagua kuwa Mswahili, na wengi walifanya hivyo.
Umoja wa Afrika: Orodha ya wakereketwa na watetezi wa Kiswahili inajumuisha wasomi mashuhuri, wapigania uhuru, wanaharakati wa haki za kiraia, viongozi wa kisiasa, jumuiya za kitaaluma, waburudishaji na wahudumu wa afya.
Bila kutaja waandishi wa kitaalamu wa kawaida, washairi, na wasanii. Mshindi wa kwanza amekuwa mshindi wa Tuzo ya Nobel Wole Soyinka. Mwandishi, mshairi na mwandishi wa tamthilia wa Nigeria tangu miaka ya 1960 ametoa wito mara kwa mara wa matumizi ya Kiswahili kama lugha ya kivukampaka barani Afrika.
Umoja wa Afrika (AU), “umoja wa mataifa ya Afrika” ulikuza hisia sawa ya umoja wa bara mnamo Julai 2004 na kupitisha Kiswahili kama lugha yake rasmi.
Kama Joaquim Chissano (wakati huo rais wa Msumbiji) alipoiweka hoja hii mezani, alihutubia AU kwa Kiswahili kisicho na dosari alichojifunza nchini Tanzania, ambako alisomeshwa akiwa uhamishoni kutoka koloni la Ureno.
Umoja wa Afrika haukuidhinisha Kiswahili kama lugha ya kimataifa ya Afrika kwa bahati mbaya. Waswahili wana historia ndefu zaidi ya kujenga madaraja kati ya watu katika Bara la Afrika na ughaibuni.
Hisia ya umoja, msisitizo kwamba Afrika yote ni moja, haitatoweka. Lugha ni jambo la msingi kwa kila mtu kuhisi kuwa mali yake, kueleza yaliyo moyoni mwa mtu.
Uamuzi wa AU ulikuwa wa kustaajabisha hasa ikizingatiwa kwamba wakazi wa nchi wanachama wake wanazungumza lugha zinazokadiriwa kuwa elfu mbili (takriban theluthi moja ya lugha zote za binadamu), kadhaa kati yao zikiwa na wazungumzaji zaidi ya milioni moja.
Je, Kiswahili kilipataje cheo kikubwa hivyo miongoni mwa vikundi vingi hivyo vyenye historia na mila zao mbalimbali za kiisimu?
Lugha ya ukombozi: Wakati wa miongo kadhaa kabla ya uhuru wa Kenya, Uganda na Tanzania mwanzoni mwa miaka ya 1960, Kiswahili kilifanya kazi kama njia ya kimataifa ya ushirikiano wa kisiasa.
Iliwawezesha wapigania uhuru katika eneo lote kuwasilisha matamanio yao ya pamoja ingawa lugha zao za asili zilitofautiana sana. Kuinuka kwa Kiswahili, kwa baadhi ya Waafrika, ilikuwa alama ya uhuru wa kweli wa kitamaduni na kibinafsi kutoka kwa Wazungu wakoloni na lugha zao za udhibiti na amri.
Kipekee kati ya mataifa huru ya Afrika, serikali ya Tanzania inatumia Kiswahili kwa shughuli zote rasmi na, cha kushangaza zaidi, katika elimu ya msingi. Kwa hakika, neno la Kiswahili ‘Uhuru’, ambalo lilitokana na mapambano haya ya uhuru, likawa sehemu ya msamiati wa kimataifa wa uwezeshaji wa kisiasa.
Ofisi za juu zaidi za kisiasa katika Afrika Mashariki zilianza kutumia na kukuza Kiswahili mara baada ya uhuru. Marais Julius Nyerere wa Tanzania (1962-85) na Jomo Kenyatta wa Kenya (1964-78) waliendeleza Kiswahili kama sehemu muhimu ya maslahi ya kisiasa na kiuchumi, usalama na ukombozi wa eneo hilo.
Uwezo wa kisiasa wa lugha ulionyeshwa, bila furaha, na dikteta wa Uganda Idi Amin (1971-79), ambaye alitumia Kiswahili kwa jeshi lake na operesheni za polisi wa siri wakati wa utawala wake wa ugaidi.
Chini ya Nyerere, Tanzania ilikuwa mojawapo ya mataifa mawili pekee ya Kiafrika yaliyowahi kutangaza lugha ya asili ya Kiafrika kama njia rasmi ya mawasiliano ya nchi hiyo (nyingine ni Ethiopia, ikitumia Kiamhari).
Nyerere binafsi alitafsiri tamthilia mbili za William Shakespeare kwa Kiswahili ili kuonyesha uwezo wa Kiswahili kubeba uzito wa kueleza wa kazi kuu za fasihi.
Maneno ya Ujamaa: Nyerere hata alifanya neno Kiswahili kuwa rejeleo la uraia wa Tanzania. Baadaye, alama hii ilipata sifa za ujamaa katika kuwasifu wanaume na wanawake wa kawaida wa taifa.
Ilikuwa tofauti kabisa na Wazungu na Waafrika wasomi wenye mwelekeo wa Magharibi kwa haraka na kwa maana ya shaka – walijilimbikizia mali. Hatimaye, neno hili lilikua hata zaidi na kujumuisha maskini wa rangi zote, wa asili ya Kiafrika na isiyo ya Kiafrika.
Kwa tajriba yangu kama mhadhiri katika Chuo Kikuu cha Stanford katika miaka ya 1990, kwa mfano, wanafunzi kadhaa kutoka Kenya na Tanzania walitaja mtaa maskini wa Wazungu wa Mashariki ya Palo Alto, California, kama Uswahilini, “ardhi ya Waswahili”.
Kinyume na Uzunguni, “ardhi ya mzungu (mtu mweupe)”. Nyerere aliona ni fahari kuitwa Mswahili.
Kwa ushawishi wake, neno hilo lilijazwa na tafsiri za kijamii za watu maskini lakini wanaostahili na hata waheshimiwa. Hili nalo lilisaidia kujenga utambulisho maarufu wa Uanamajumui wa Afrika (Pan African) huru kutoka kwa serikali za kitaifa zinazotawaliwa na wasomi wa mataifa 50 na baadhi ya Afrika.
Chanzo: The Conversation